9 tydzień ciąży to 7 tydzień życia zarodka. Rozpoczyna się już 3 miesiąc ciąży, który zakończy pierwszy trymestr. To moment, kiedy dzięki kształtowaniu się narządów zmysłów czy kończyn dolnych oraz górnych zarodek coraz bardziej przypomina małego człowieka. Kobiecie mogą dawać się we znaki silniejsze mdłości i wymioty, a także znacznie powiększone i tkliwe piersi — warto zacząć rozważać kupienie komfortowego biustonosza ciążowego. Większość przyszłych mam zdążyła się już przyzwyczaić do swojego nowego stanu. To dobry moment, by pomyśleć o aktywności fizycznej, która ma pozytywny wpływ na matkę i dziecko. Sprawdź, jaka aktywność jest wskazana, a której lepiej unikać. Zobacz też, czy seks albo zagraniczne podróże we wczesnej ciąży są bezpieczne. Jak rozwija się zarodek w 9 tygodniu ciąży? Jak wygląda zarodek w 9 tygodniu ciąży? Objawy w 9 tygodniu ciąży Sport we wczesnej ciąży: jaka aktywność jest wskazana? Jakiej aktywności fizycznej lepiej jest unikać w ciąży? Inne rodzaje aktywności we wczesnej ciąży Jak wybrać biustonosz ciążowy? Jak rozwija się zarodek w 9 tygodniu ciąży? 9 tydzień ciąży to 7 tydzień życia zarodka i jednocześnie przedostatni tydzień okresu zarodkowego. Już wkrótce – po zakończeniu 10 tygodnia ciąży — będziemy mogli mówić o płodzie, nie o zarodku. Rozpoczyna się 3 miesiąc ciąży, który zakończy pierwszy trymestr. W tym tygodniu bardzo wyraźne zmiany zachodzą w kończynach zarodka. Na jego początku tzw. promienie palczaste dłoni są bardzo dobrze widoczne, stopniowo pojawiają się pomiędzy nimi rowki, których pogłębianie się doprowadzi w późniejszym czasie do oddzielenia się palców. Jednocześnie promienie palczaste stają się widoczne także w płytkach stóp. Pod koniec tygodnia kończyny górne wydłużą się i skierują w stronę powierzchni brzusznej. Będzie też można łatwo wyodrębnić część dłoniową, okolice nadgarstka oraz łokcia. Zmienia się sam kształt ciała zarodka Nabiera on bardziej owalnej formy. Jednocześnie wydłużeniu ulega tułów, który również zauważalnie się prostuje. Ze wzgórków usznych powstaje zarys przyszłego ucha zewnętrznego, a na skutek połączenia wyniosłości szczękowych oraz wyniosłości nosowych środkowych kształtuje się górna warga. Powstają też powieki oraz brodawki sutkowe. Przepuklina pępkowa jest wyraźnie widoczna1. Warto wiedzieć Czym jest przepuklina pępowinowa? Termin „przepuklina” kojarzy nam się z chorobą, polegającą na patologicznym uwypukleniu jam ciała. Często rodzice, słysząc podczas USG, że stwierdzono u zarodka przepuklinę pępowinową, są zaniepokojeni. Tymczasem jest to całkowicie normalny etap rozwoju. Około 6 tygodnia rozwoju zarodka, czyli 8 tygodnia ciąży, dochodzi do wniknięcia jelit do pozajelitowej jamy ciała, znajdującej się w sznurze pępowinowym, a dokładniej w jego bliżej położonej części. To właśnie tzw. fizjologiczna przepuklina pępowinowa. Jest standardowym zdarzeniem rozwojowym, do którego dochodzi z powodu niewielkiej wielkości jamy brzusznej, na tym etapie niemogącej jeszcze pomieścić intensywnie rozwijających się jelit. W 9 tygodniu ciąży przepuklina pępowinowa jest dobrze widoczna. Źródło: Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner 1. Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012, Sadler, Embriologia, Edra Urban&Partner, Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner Jak wygląda zarodek w 9 tygodniu ciąży? Na początku 9 tygodnia ciąży zarodek mierzy ok. 13-17 mm, pod jego koniec ok. 16-18 mm. Jego głowa nadal jest bardzo duża. W pierwszych dniach tego tygodnia jest jeszcze blisko okolicy brzusznej, natomiast w ostatnich, w wyniku prostowania się i wydłużania tułowia, będzie już od niej bardziej oddalona. Widoczne są rozwijające się kończyny. Zamiast płetwopodobnych pęcherzyków możemy dostrzec płytki dłoni i płytki stóp, z promienistymi bruzdami, które stopniowo się pogłębiają, tworząc palce. Kończyny górne są dość wyraźnie podzielone i możemy wyodrębnić nadgarstek oraz łokieć. Kształtujące się narządy zmysłów oraz kończyny sprawiają, że zarodek nabiera coraz bardziej ludzkiego wyglądu2. Sprawdź, jak rozwijają się poszczególne narządy i układy Układ sercowo-naczyniowy W 9 tygodniu ciąży kończy się proces kształtowania się przegród, które odpowiadają za właściwą czterojamową budowę serca i jego odpowiednie funkcjonowanie. Układ nerwowy Istnieje już pień mózgowy zarodka. To właśnie w nim znajdują się ośrodki nerwowe odpowiadające za kontrolowanie kluczowych funkcji życiowych: jest to ośrodek oddechowy, naczynioruchowy, sercowy, ssania oraz połykania. Narządy zmysłów Nabłonek wyściełający jamy nosowe rozpoczyna różnicowanie się w nabłonek węchowy. Jednocześnie pojawiają się także pierwsze kubki smakowe oraz kształtują się powieki, zarys ucha zewnętrznego i górna warga. Układ hormonalny W 9 tygodniu ciąży dochodzi też do uformowania się zawiązku rdzenia nadnerczy z komórek grzebieni nerwowych. Składająca się z dwóch płatów tarczyca umiejscowiona jest w okolicy szyjnej, a już pod koniec tego miesiąca rozpocznie produkcję hormonów. Kończyny, układ kostny i skóra Rozpoczyna się proces oddzielania palców dłoni, a później stóp. Wyraźnie widoczny jest łokieć, kończyny górne wydłużają się i kierują w stronę powierzchni brzusznej. Rozpoczynają się pierwsze procesy prowadzące do kostnienia. Około 3 miesiąca rozpoczyna się też proces tworzenia skóry właściwej – wcześniej zarodek pokrywa pojedyncza warstwa komórek ektodermy. Źródło: prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012, Sadler, Embriologia, Edra Urban&Partner, Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner 2. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I Objawy w 9 tygodniu ciąży W 3 miesiącu ciąży możliwe jest nasilenie objawów takich jak mdłości oraz wymioty. Związane jest to z wzrastającym poziomem HCG, czyli ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej, której największe stężenie przypada mniej więcej na 12 tydzień ciąży. Na szczęście zwykle po zakończeniu tego miesiąca ustępują, a samopoczucie kobiety znacznie się poprawia. W 9 tygodniu ciąży bardzo uciążliwe mogą być też dolegliwości związane z częstym oddawaniem moczu. Coraz bardziej rosnąca macica uciska na pęcherz moczowy — warto jednak wiedzieć, że w drugim trymestrze uniesie się do góry, dzięki czemu nie będzie już powodować takiego ucisku. W 9 tygodniu ciąży macica ma już wielkość nieco mniejszą od pomarańczy. Około 9-10 tygodnia kobiety mogą doświadczać bezbolesnych, nieregularnych skurczów macicy. Ich wyczucie podczas badania brzucha będzie jednak możliwe dopiero około 20 tygodnia ciąży. Są to tzw. skurcze Braxtona Hicksa, które stopniowo występować będą coraz częściej3. Rosnąca macica powodować może również dolegliwości bólowe o niewielkim nasileniu np. lekkie bóle podbrzusza lub uczucie dyskomfortu. Piersi kobiety w 3 miesiącu ciąży mogą być już mocno powiększone, tkliwe i ciężkie, z zaciemnionymi sutkami oraz widocznymi grudkami wokół sutków. To dobry moment na wybór wygodnego biustonosza ciążowego, który zadba o zdrowie piersi w tym tak intensywnym dla nich okresie. Pomoże on również zapewnić komfort kobiecie. 9 tydzień ciąży to czas, w którym ciężarnej mogą nadal towarzyszyć takie dolegliwości jak: – zaparcia, – zgaga, – także zmęczenie i drażliwość, – zmiany skórne w postaci suchej skóry, znamion pająkowatych czy wyprysków, – duża ilość wydzieliny pochwowej, – również duszności i omdlenia4. 3. Miller, Hanretty, Położnictwo ilustrowane, Libramed, Warszawa 2000 r. 4. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Sport we wczesnej ciąży: jaka aktywność jest wskazana? Rozpoczyna się 3 miesiąc ciąży — w tym czasie wiele przyszłych mam zdążyło się już przyzwyczaić do myśli o czekających je zmianach. Chociaż dolegliwości wczesnej ciąży mogą być jeszcze mocno dokuczliwe, warto już teraz zatroszczyć się o prowadzenie zdrowego trybu życia. Jednym z jego nieodłącznych elementów jest aktywność fizyczna. Wiele jej rodzajów jest bezpiecznych przez cały okres trwania ciąży. Dlaczego warto z niej nie rezygnować lub — jeśli wcześniej kobieta nie była zbyt aktywna fizycznie — nie zacząć o siebie dbać? – Bóle krzyża: odpowiednio dobrane ćwiczenie pomogą w dużym stopniu zniwelować dolegliwości bólowe. – Eliminacja lub zmniejszenie wielu dolegliwości ciążowych: np. zaparć, obrzęków kończyn, żylaków, nadciśnienia, cukrzycy ciężarnych, zaburzeń emocjonalnych. – Przyzwyczajenie się do zmiany masy ciała oraz do zmiany sylwetki: rosnący brzuch, dodatkowe kilogramy i zmiana postawy ciała wymagają odpowiedniego przystosowania się do nowej sytuacji, w czym pomogą niektóre ćwiczenia. Dobry fizjoterapeuta pokaże, jak prawidłowo siedzieć, dźwigać czy schylać się, by nie zaszkodzić sobie ani dziecku. – Mięśnie dna miednicy: podczas ciąży szczególnie warto o nie zadbać, w czym pomogą konkretne ćwiczenia. – Kwestie związane z krążeniem krwi: są w ciąży szczególnie istotne, a dzięki ćwiczeniom możemy skutecznie pobudzić krążenie np. w nogach. – Szybszy powrót do formy oraz do sylwetki sprzed ciąży po porodzie: to również dla wielu kobiet argument przemawiający za tym, by ćwiczyć. – Relaks: jest także w ciąży wyjątkowo ważny. To czas ogromnego wysiłku psychicznego i fizycznego, a spokojne ćwiczenia czy techniki relaksacyjne pomogą rozładować napięcie oraz rozluźnić ciało5. Czym jest bezpieczny rytm serca? Czym wiesz, że naukowcy opracowali metodę, pozwalająca łatwo sprawdzić, czy rytm serca matki nie stwarza zagrożenia dla płodu? Wystarczy odjąć od 220 swój wiek i obliczyć 70% z tego wyniku. Podczas ćwiczeń należy nie przekraczać tej właśnie liczby uderzeń serca na minutę. Rytm serca sprawdzimy korzystając z popularnych pulsometrów lub specjalnych aplikacji. Możemy też mierzyć sobie puls przez 20 sekund, a potem pomnożyć ten wynik przez 3. Przykład: Kobieta ciężarna mająca 30 lat podczas ćwiczeń nie powinna przekraczać 133 uderzeń serca na minutę (220 – 30 = 190, a 70% ze 190 = 133). Źródło: Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016 O czym należy pamiętać, planując aktywność fizyczną w czasie ciąży? – Większość form aktywności fizycznej jest bezpieczna przez cały okres ciąży, jednak dotyczy to tylko ciąży przebiegającej w prawidłowy sposób. W innych sytuacjach należy zawsze skonsultować się z lekarzem. – Wysiłek musi być dopasowany do naszej kondycji. Kobiety, które przed ciążą dużo ćwiczyły, mogą ćwiczyć dużo intensywniej niż te, które wcześniej nie miały wiele wspólnego ze sportem. Zasada jest prosta: wysiłek nie może być bardziej intensywny niż przed ciążą; najlepiej gdyby był nieco mniej intensywny. Dlatego panie nieprzyzwyczajone do treningów powinny ograniczyć się do spokojnych aktywności jak spacery, pływanie, joga itp. Zmiany w trybie życia spowodowane zajściem w ciążę są wystarczająco duże, nie jest więc zalecane rozpoczęcie intensywnych ćwiczeń. Systematyczna, niezbyt wysiłkowa aktywność fizyczna na pewno będzie jednak korzystna. Jaka aktywność fizyczna jest zalecana w ciąży? – Spacerowanie: to zawsze bezpieczne rozwiązanie, zalecane zwłaszcza kobietom, które przed ciążą nie były aktywne fizycznie. Optymalne jest spacerowanie minimum 30 minut codziennie, w umiarkowanym tempie. Pamiętajmy o bezpiecznym, stabilnym obuwiu, zwłaszcza gdy brzuch będzie już większy. – Rowerek stacjonarny: wpływa świetnie na układ oddechowy oraz krążenie, pomaga w eliminowaniu skurczów łydek oraz obrzęków. Jednocześnie jest stabilny i bezpieczny, nie obciąża też kolan. Dodatkowe zalety to nieobciążanie masą ciała podczas wykonywania ćwiczenia, stabilizacja mięśni miednicy oraz trening mięśni dna miednicy, dzięki któremu znacznie zmniejsza się ryzyko nietrzymania moczu po porodzie. Dużym plusem jest też możliwość dopasowania intensywności ćwiczenia do umiejętności konkretnej osoby. – Pływanie: ćwiczenia w wodzie odciążają kręgosłup i rozluźniają mięśnie oraz więzadła. Mają też pozytywny wpływ na krążenie, pomagają niwelować pogłębiającą się podczas ciąży lordozę lędźwiową i kifozę piersiową. Jednocześnie wzmacniają mięśnie brzucha oraz pośladków, które mogą być w tym czasie rozciągnięte i osłabione. Dodatkowe korzyści to zwiększenie ruchomości stawów, ćwiczenie układu oddechowego oraz… relaks. – Joga: pozwala eliminować napięcie, zrelaksować się, sprawić, że ciało będzie gibkie i silne. Okazuje się to niezwykle przydatne podczas porodu, ale też w trakcie ciąży — ułatwia radzenie sobie z dolegliwościami oraz stresem. Najlepiej jest zapisać się na specjalne zajęcia z jogi dla kobiet ciężarnych. Źródło: Fuerst Nina, Adamczewska Katarzyna, Znaczenie aktywności fizycznej i zalecane formy ćwiczeń ruchowych u kobiet w ciąży, Warto postawić na ćwiczenia mniej intensywne, a regularne Zamiast rzadziej wykonywanych, ale intensywnych. Nie zapominajmy także o rozgrzewce przed ćwiczeniem. Po ich zakończeniu warto oddać się krótkiej relaksacji. Słuchajmy własnego ciała: jeśli pojawiają się jakiekolwiek niepokojące sygnały, lepiej dmuchać na zimne i przerwać ćwiczenie6. 5. Miller, Hanretty, Położnictwo ilustrowane, Libramed, Warszawa 2000 r., Fuerst Nina, Adamczewska Katarzyna, Znaczenie aktywności fizycznej i zalecane formy ćwiczeń ruchowych u kobiet w ciąży, 6. Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016 Jakiej aktywności fizycznej lepiej jest się unikać w ciąży? Ryzyko związane z aktywnością fizyczną w czasie ciąży dotyczy głównie porodu przedwczesnego, którego w pierwszym trymestrze nie musimy się obawiać. Dlatego warto jeszcze raz podkreślić, że odpowiednio dobrane ćwiczenia nie stanowią zagrożenia dla dziecka na żadnym etapie ciąży — kluczowe jest dostosowanie ich intensywności do nawyków sprzed ciąży. Istnieją jednak sporty i ćwiczenia niezalecane w ciąży. Należą do nich przede wszystkim aktywności prowadzące do hipotermii (np. trening połączony z korzystaniem z sauny) czy obarczone dużym ryzykiem urazów. Unikać należy takich aktywności jak: – wszelkiego rodzaju skoki i podskoki (np. skoki w dal czy do wody), – jazda na łyżwach czy rolkach, – jazda konna, – sprint, – nurkowanie, – także sporty walki. Szczególną ostrożność należy zachować równeż podczas tańca, gier zespołowych (siatkówka czy tenis), jazdy na rowerze (najbezpieczniejszym wyjściem jest rower stacjonarny)7. 7. Fuerst Nina, Adamczewska Katarzyna, Znaczenie aktywności fizycznej i zalecane formy ćwiczeń ruchowych u kobiet w ciąży, prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Inne rodzaje aktywności we wczesnej ciąży Ciąża to nie choroba, i nie ma powodu, aby kobieta ciężarna rezygnowała z aktywnego życia. Warto jednak zapoznać się z pewnymi zaleceniami, żeby zapewnić komfort i bezpieczeństwo kobiecie oraz rozwijającemu się dziecku. Jednym z rodzajów aktywności, który wzbudza u kobiet ciężarnych wiele wątpliwości, jest aktywność seksualna. Warto zaznaczyć, że jeśli przebieg ciąży jest prawidłowy, nie ma żadnych przeciwwskazań do współżycia seksualnego. Problem pojawia się natomiast, kiedy kobieta cierpi z powodu takich dolegliwości jak infekcja dróg rodnych lub moczowych, czy też niewydolność szyjki macicy — istnieje wówczas większe ryzyko poronienia. Ostrożność należy zachować też w przypadku ciąż wielopłodowych oraz gdy kobieta już kiedyś poroniła lub cierpi na częste plamienia. Konieczne jest także unikanie ryzykownego zachowania seksualnego, które groziłoby zakażeniem chorobami wenerycznymi. Pamiętajmy, że rozwijający zarodek, a potem płód, otoczony jest błonami płodowymi i doskonale chroniony. Nie ma więc niebezpieczeństwa, że podczas współżycia seksualnego w jakiś sposób go uszkodzimy. Na tym etapie ciąży brzuch nie jest jeszcze widocznie powiększony, dlatego bez przeszkód można uprawiać seks w dowolnych pozycjach, starając się jedynie nie uciskać przesadnie brzucha kobiety. Warto pamiętać, że w pierwszym trymestrze część kobiet może nie mieć ochoty na seks. Jest to związane z dość silnymi w tym czasie dolegliwościami ciążowymi jak na przykład mdłości, wymioty, bolesność piersi czy problemy żołądkowe. Dodatkowo huśtawka hormonów, silne zmęczenie, senność, drażliwość i obawa, że seks zaszkodzi dziecku, także potrafią skutecznie zniechęcić do współżycia. Nie należy się tym przejmować, tylko poczekać, ponieważ wiele z tych dolegliwości wkrótce minie8. Kolejną kwestią budzącą czasem wątpliwości przyszłych mam są podróże. We wczesnej ciąży bez problemu możemy podróżować, każdy wyjazd powinien być jednak starannie zaplanowany i dopasowany aktualnego samopoczucia. O czym należy pamiętać w szczególności? – Podróżowanie z przerwami: podczas długiej jazdy autem warto robić krótkie przerwy, w trakcie których można np. rozprostować nogi i odetchnąć świeżym powietrzem. – Nie rezygnujemy z zapinania pasów bezpieczeństwa: na pewno nie zaszkodzą dziecku, a jeśli mamy obawy, możemy skorzystać ze specjalnych pasów dla ciężarnych. – Podróż samolotem: nie ma wyraźnych przeciwwskazań do podróżowania samolotem we wczesnej ciąży. Należy jednak pamiętać, że przy bardzo długich lotach wzrasta ryzyko zakrzepicy żylnej, warto więc sięgnąć np. po specjalne rajstopy uciskowe. Szczególną ostrożność doradza się kobietom, które kiedyś poroniły. – Przygotowanie odpowiednich dokumentów i listy placówek medycznych: będąc daleko od domu, musimy mieć przygotowaną listę łatwo dostępnych placówek medycznych w okolicy, gdzie będziemy przebywać. Musimy też posiadać swoje dokumenty związane ze zdrowiem. – Podróże egzotyczne: nie są zakazane, ale też nie są zbyt zalecane. Wysokie temperatury i tropikalne choroby czy owady to dodatkowe czynniki ryzyka. – Szczepienia: jeżeli decydujemy się jednak na egzotyczną podróż, sprawdźmy, jakie szczepienia należy wykonać i czy na pewno są one bezpieczne dla kobiet w ciąży. – Dbałość o higienę: jest szczególnie istotna podczas zagranicznych podróży. Pamiętajmy także o piciu jedynie wody butelkowanej i unikaniu napojów z kostkami lodu (woda niewiadomego pochodzenia). Ważne jest dokładne mycie rąk przed jedzeniem i obieranie ze skórki owoców. Lepiej jest unikać jedzenia kupowanego na bazarach, a także skorupiaków oraz niepasteryzowanej żywności9. 8. Makara-Studzińska Marta, Wdowiak Artur, Plewik Izabela, Kryś Karolina Maria, Seksualność kobiet w ciąży, prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich 9. Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016, prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Jak wybrać biustonosz ciążowy? Powoli zbliża się koniec pierwszego trymestru — w 9 tygodniu ciąży piersi kobiety są już mocno powiększone, tkliwe, obrzmiałe. Nawet zwykłe poruszanie się może na tym etapie stać się przyczyną dyskomfortu, wiele przyszłych mam narzeka też na bóle pleców. Dobrze dopasowany biustonosz ciążowy jest w stanie w znaczącym stopniu zniwelować te dolegliwości, a także poprawić wygląd piersi, a co za tym idzie, również samopoczucie i komfort psychiczny. Warto wiedzieć, że piersi rosną przede wszystkim w pierwszym trymestrze, a podczas karmienia konieczne jest już używanie specjalnego biustonosza dla kobiet karmiących. Dlatego pod koniec pierwszego trymestru ciąży można już spokojnie rozglądać się za wygodnym biustonoszem ciążowym, który będzie użytkowany nawet do końca ciąży. Dobry biustonosz ciążowy powinien: – gwarantować solidne podtrzymanie piersi na całej ich szerokości, również w okolicy pach oraz z tyłu, – nie posiadać usztywnianych fiszbin, które wbijając się w piersi zwiększają ryzyko uszkodzenia kanalików mlekowych, które intensywnie się rozwijają10, – posiadać obszerne miseczki, z których piersi nie będą się wylewać także przy pochylaniu, – przede wszystkim być wygodny, wykonany z przyjemnego w dotyku materiału, najlepiej naturalnego. 10. Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016 Źródła: – prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich – Fuerst Nina, Adamczewska Katarzyna, Znaczenie aktywności fizycznej i zalecane formy ćwiczeń ruchowych u kobiet w ciąży, – Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012 – Ostrowski, Embriologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich – Miller, Hanretty, Położnictwo ilustrowane, Libramed, Warszawa 2000 r. – Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner – Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016 – Sadler, Embriologia, Edra Urban&Partner Autor: Rafał „Na początku 9 tygodnia ciąży zarodek mierzy ok. 13-17 mm, pod jego koniec ok. 16-18 mm. Jego głowa nadal jest bardzo duża.”